بعد از بحران مالی سال ۲۰۰۷، برای بسیاری از نخبگان اقتصادی مسجل شد که الگوی لیبرال اکانامی، دیگر نمی‌تواند آن‌گونه که در سال ۱۹۸۹، فرانسیس فوکویاما در مقاله‌ی پایان تاریخش گفته بود، الگوی نهایی بشر برای اداره‌ی جامعه باشد. فوکویاما در آن زمان لیبرالیسمِ فاتح را هم در میدان سیاست و هم در میدان اقتصاد، الگویی نهایی برای اداره‌ی بشریت می‌دانست اما بحران سال ۲۰۰۷، در میدان معیشت و اقتصاد ادعای او را به طور جدی دچار خدشه کرد.

ایدئولوژی لیبرالیسم، به عنوان یک سیستم عامل، از نرم‌افزارهای متعددی برای اداره‌ی بخش‌های مختلف جامعه تشکیل شده است. یکی از این نرم‌افزارها، الگوی لیبرال اکانامی است که متولی اداره‌ی معیشت بشر است. اکانامی یا همان الگوی معیشت غربی، از دیرباز، یعنی از زمان یونان باستان، الگویی برای اداره‌ی معیشت انسان غربی بوده است. در زبان فارسی، ما برای اکانامی از لفظ اقتصاد استفاده می‌کنیم و گاهی برای تفکیک آن از اقتصاد اسلامی، به آن صفت غربی هم اضافه می‌کنیم. اقتصاد غربی یا همان اکانامی، در طول تاریخ، ویرایش‌ها و نسخه‌های متعددی داشته و مدام به روز شده است. مثلاً اکانامی کلاسیک یا Classic Economy یکی از ویرایش‌های آن است. این الگو ویرایش‌های دیگری مثل اکانامی نئوکلاسیک، کینزی و نئوکینزی را هم داشته که در یک دسته بندی کلی، به اکانامی نئوکلاسیک و نئوکینزی، نئولیبرال هم گفته می‌شود.

در واقع نه تنها الگوی لیبرال اکانامی که مبتنی بر ویراست‌های کلاسیک و کینزی عمل می‌کرد، موفق نبوده، بلکه ویراست‌های نئوی آن هم که شامل نئوکلاسیک و نئوکینزی می‌شود، بحران مالی ۲۰۰۷ را به بار آورده‌اند.

پس از بحران، ناکارآمدی این نرم‌افزار باعث شده تا متفکران و نخبگان حوزه‌ی اقتصاد غربی یا همان اکانامی، به فکر اصلاح جدی یا حتی در انداختن طرحی نو برای اداره‌ی معیشت جامعه‌ی خود بیفتند. از این‌رو بررسی ایده‌ها و شبه الگوهای جدید در حوزه‌ی نرم‌افزار اداره‌ی معیشت جامعه، که به آن مدل یا الگوی اداره‌ی معیشت جامعه گفته می‌شود و به بیان غلطِ مصطلح، با عنوان الگوهای اقتصادی جدید شناخته می‌شوند، اهمیت به سزایی می‌یابد.

دیوید کورتِن David Korten، یکی از همین نخبگان است که همین دغدغه را دنبال می‌کند. دکتر دیوید کورتِن بیش از ۳۵ سال در شرکت‌های معتبر، دانشگاه‌ها و نهاد‏های بین‏‌المللی توسعه کار کرده است و هم‌اینک منحصرا با گروه‌هایی از شهروندان فعال ‏در منافع عمومی همکاری می‌کند. او یکی از بنیانگذاران و رییس هیات ‏مدیره‌ی شبکه‌ی‏ آینده‌ی‏ مثبت، مجله‏‌ی یس، بنیانگذار و مدیر مجمع توسعه مردم‏‌محور، عضو هیات مدیره‌ی اتحاد کسب‏ و کار برای اقتصادهای زنده‏‌ی محلی، عضو مجمع بین‏‌المللی ‏جهانی‌‏سازی و عضو کلوپ رم است. او همچنین معاون کارگروه اقتصاد نوین است که در سال ۲۰۰۸ تشکیل شد تا برنامه‌ی گذار به اقتصاد نوین را فرمول‌بندی کند. کورتِن مدرک مدیریت ارشد کسب وکار (MBA) و دکترای این رشته را از دانشکده‌ی کسب و کار دانشگاه استنفورد دریافت کرده است. وی دوره‌های آموزشی نظریه‌ی سازمان‌دهی، راهبرد کسب و کار و اقتصاد را گذرانده و بیشتر زندگی حرفه‌ای خود را وقف تاسیس ‏دانشکده‌های کسب و کار در کشورهای کم‏‌درآمد کرده است؛ به آن امید که ایجاد گروه جدیدی از پیش‏‌قراولان حرفه‏‌ای عرصه‌ی کسب وکار، ‏کلیدی برای پایان دادن به فقر جهانی باشد.

 یکی از مسئله‌های‌ محوری برای کورتن پول است که با کارکرد فعلی خود در اکانامی -اقتصاد غربی- نوع خاصی از ثروت را نمایندگی می‌کند که کورتن به آن لقب ثروت خیالی را می‌دهد.

از این‌رو در نگاه کورتن علت اصلی بحران اقتصادی‏ فعلی که زندگی‏ مردم آمریکا و جهان را تحت تاثیر قرار داده در این است که پول، ثروت محسوب می‌شود. حال آن‌که در نظام سرمایه‌داری مدرن پول صرفا عددی است که با فن حساب‌داری ایجاد می‌شود و خارج از ذهن انسان موجودیتی ندارد. وقتی این باور که پول همان ثروت است کاملا در ذهن جا افتاد، خیلی راحت این دیدگاه پذیرفته می‌شود که «ایجاد پول» معادل با «ایجاد ثروت» ‏است و پول «اندوخته‌ای از ارزش» محسوب می‌شود و نه صرفا «اندوخته‌ای از توقعات نابه‌جا». از آنجا که وال استریت بی‌وقفه پول تولید می‌کند و ما نیز پول را معادل ثروت می‌دانیم، به وال استریت اجازه‏ داده‌ایم تا کنترل کل نظام اقتصادی را در دست بگیرد و ریشه‌ی ‏مشکلات ما در همین جاست.

این موضوع، مسئله‌ی محوری کتاب «طرح عمل برای یک الگوی معیشت –اقتصاد- جدید: از ثروت دروغین تا ثروت واقعی۲۰۱۰» ” Agenda for a New Economy: From Phantom Wealth to Real Wealth” نوشته­‌ی دیوید کورتن* است.

«در نظام سرمایه‌داری مدرن پول صرفا عددی است که با فن حساب‌داری ایجاد می‌شود این موضوع، مسئله‌ی محوری کتابِ طرح عمل برای یک اقتصاد Economy جدید، است»

کورتن در نیمه­‌ی اول این کتاب مسئله­­‌اش را با نقد جدی و کوبنده­‌ی نظام اقتصادی و مالی حاکم بر جهان که امروزه به وسیله­‌ی نهادهای مالی چون بانک، بورس، شرکت­‌های تامین اعتبار و تامین ریسک و… تعریف می­‌شود، شروع می­‌کند و مبادلات و معاملات مالی را که در بانک و بورس از طریق «وال­‌استریت» در آمریکا نبض جریان اقتصادی جهان را در دست دارند، تشریح می­‌نماید.

«کورتن در نیمه­‌ی اول کتابش نظام اقتصادی حاکم بر جهان را جدی و کوبنده­‌ نقد می‌کند، نظامی که امروزه به وسیله­‌ی نهادهایی چون بانک، بورس، شرکت­‌های تامین اعتبار و تامین ریسک و… تعریف می­‌شود»

نویسنده به چگونگی خلقِ پول بدون پشتوانه، از طریق این سازوکارهای اقتصادی مدرن برای انتفاع هرچه بیشتر سرمایه‌داران می­‌پردازد، همچنین وی با دقتی که حاصل از تحصیل در رشته­‌ی MBA در دانشگاه استنفورد تا مقطع دکترا و کسب تجربه­‌ی عملی در مقیاس جهانی به واسطه­‌ی حضورش در کشورهای آسیایی و آمریکای لاتین برای پیش­برد اهداف جهانی­‌سازی در سال­‌های دهه­‌ی ۷۰ و ۸۰ میلادی و همچنین تألیف کتاب‌هایی با روی­کرد انتقادی در جهت شناخت عمل­کرد شرکت‌سالاری[۱] و کاپیتالیسمِ سازمان‌یافته در جریان تمدن‌سازی مدرن غربی بوده است، توانسته ابعاد نگفته و پنهانی را از فرآیندِ عمل نظام اقتصادی امروز به رشته­­‌ی تحریر درآورد. باور نویسنده بر این است که عمق بحران اقتصادی در جهان به طور عام و در آمریکا به شکل خاص در پول خلاصه می­‌شود؛ این­که پول مبنای ثروت باشد و ارزش زندگی بشر با آن سنجیده شود منجر به نابودی و اضمحلال تمدن بشری خواهد شد.

«عمق بحران اقتصادی در جهان در پول خلاصه می­‌شود؛ این­که پول مبنای ثروت باشد و ارزش زندگی بشر با آن سنجیده شود منجر به نابودی و اضمحلال تمدن بشری خواهد شد.»

 نویسنده دلیل این مدعا را در نحوه‌­ی تولید و خلق پول خلاصه می­‌کند. در نظام اقتصاد مدرن، پول صرفاً عددی است که با فن حساب­داری در نظام بانک­‌داری و از طریق فرآیندهای موجود در بازار بورس ایجاد می­‌شود و بدون هیچ محاسبه­‌ای ازدیاد می­‌یابد در حالی­که این خلق پول صرفاً یک افزایش و فربه شدن یک عدد یا اعتبار است که به مثابه­ حباب می­‌ماند و خارج از ذهن انسان ارزش عینی و ماهیت واقعی ندارد. مشکل در این­جا دو چندان می­‌شود که اقتصاددانان، دولت­‌مردان و عموم افراد جامعه، ایجادِ این پول را برابر با ایجادِ ثروت تلقی می­‌کنند و برای افزایش ثروت جامعه به وال‌استریت اجازه می‌­دهند تا کنترل نظام اقتصادی را به دست بگیرد و خلق پول کند، پولی که ارزش عینی و کارآمد ندارد.

«اقتصاددانان، دولت­مردان و عموم افراد جامعه، برای افزایش ثروت جامعه به وال‌استریت اجازه می­‌دهند تا کنترل نظام اقتصادی را به دست بگیرد و خلق پول کند، پولی که ارزش عینی و کارآمد ندارد.»

اما در نیمه‌­ی دوم کتاب، نویسنده طرح جای­گزینی را برای نظام اقتصادی و مالی حاکم بر جهان در اساس­‌نامه­‌ای ۱۲ بندی، ارائه می­‌کند که می­‌توان آن‌را برآیندی از دغدغه­‌های فطری و بشردوستانه­‌ی مولف دانست:

۱-تغییر جهت سیاست اقتصادی از تاکید بر رشد ثروت خیالی به رشد ثروت ‏واقعی.

۲-بازپس‌گیری سود نابه‌جای وال استریت به منظور ‏غیرسودآور کردن دزدی‌ها و سفته‌بازی‌های آن.

۳-تعیین قیمت بازار با در نظرگرفتن کل هزینه‌ها.

۴-لغو امتیاز فعالیت ابرشرکت‌ها.

۵-بازیابی حق حاکمیت بر اقتصاد ملی.

۶-بازسازی جوامع محلی با هدف رسیدن به خودکفایی محلی در تامین نیازهای ‏بنیادی.

۷-اجرای سیاست‌های تشویقی برای ایجاد کسب و کارهای محلی انسان محور.

۸-دموکراتیک کردن مالکیت از راه تامین بودجه و ایجاد تسهیلات‏ برای خریداران خرد.

۹-استفاده از سیاست‌های مالیات بر درآمد، به منظور توزیع معقول دارایی‌ها ‏و درآمدها.

۱۰-تجدید نظر در قوانین مالکیت فکری به منظور تسهیل اشتراک گذاری رایگان اطلاعات و فناوری.

۱۱-بازسازی خدمات مالی برای کمک به مِین استریت.

 از آن­جا که در تبیین این اصول توجه ویژه­‌ای به منابع طبیعیِ زمین و شرایط زیست­‌ محیطی جهان شده است، وضعیت اقتصاد که مبتنی بر مصرف بیشتر و تقاضای افزون­‌تر است را عاملی بر از بین رفتن منابع زیر زمینی و ذخایر طبیعی زمین شمرده شده است که با تولید هر چه بیشتر و افزودن بر نیاز غیر ضروری بشر رقم می­‌خورد. نویسنده در تبیین این اساس‌نامه، اصالت را به طبیعت و زیست‌بوم زمین می­‌دهد که باید در حفظ و حراست از سلامت و پاک­‌داشت آن کوشید و نام آن را مین‌استریت می­‌گذارد به جای وال‌استریت. منظور او از مین‌استریت توجه به محیط زیست زمین توأمان با بهره‌گیری از مشارکت عمومی مردم در تولید و مبادله­‌ی کالاها و خدمات اساسی زندگی با توجه به تخصص و حرفه­‌ی هر یک از افراد جامعه است. در این­جا به زعم نویسنده تنظیم سود سهام­‌ها و ساز و کار بازارهای مالی پاسخ­‌گوی نیازهای جامعه نیست و جای­گزین آن اقتصادی است که ارزش­‌های ذاتی در خود داشته باشد و نام آن را «اقتصاد زنده» یا «اقتصاد واقعی» لقب می­‌دهد.

«نویسنده در تبیین طرح عمل خود، اصالت را به ثروت‌های زنده که عمدتاً در طبیعت و زیست‌بوم وجود دارند می­‌دهد و نام آن را مین‌استریت می­‌گذارد به جای وال‌استریت»

در این ادعایی که دیوید کورتن مطرح می­‌کند، ارزش واقعی به زمین و منابع موجود در آن به همراه کاری که انسان بر روی آن رقم می‌زند تعلق می­‌گیرد و به عبارت دیگر در این اقتصاد اصالت با زمین، منابع موجود در آن و کار بشر است. جالب است که این تلقی، قرابت زیادی به الگوی معیشتی کدآمایی دارد. کدآمایی الگوی معیشتی ایرانی است. این الگو در طول تاریخ طولانی تمدن ایران، برای اداره‌ی معیشت انسان ایرانی استفاده می‌شده و از آن تنها دو واژه‌ی کدبانو و کدخدا باقی مانده است. در الگوی کدآمایی، انسان کدآما، مثل کدبانو یا کدخدا، باید با حداقل منابعی که در محیط زندگی و زیست خود در اختیار دارد، بتواند عمده‌ی نیازهای خود را به صورت خودکفا تامین کند. تاکید کورتن به بازگشت به اقتصاد‌های محلی در قالب الگوی اقتصاد زنده و تامین نیازها به صورت خودکفا، نشان از درستی نگاه انسان ایرانی در اداره‌ی معیشت خود در طول تاریخ داشته است. الگویی که به تدریج مورد تهاجم اقتصاد غربی یا همان الگوی معیشتی اکانامی، قرار گرفت و به تدریج فراموش شد.

«تاکید کورتن به بازگشت به اقتصاد‌های محلی در قالب الگوی اقتصاد زنده و تامین نیازها به صورت خودکفا، نشان از درستی نگاه انسان ایرانی در اداره‌ی معیشت با الگوی کدآمایی در طول تاریخ داشته است.»

در قالب الگوی اقتصاد زنده، نامی که کورتن به برنامه‌ی اقتصادی خود می‌دهد، ثروت‏‌های زنده مهم‌ترین اشکال ثروت واقعی‌اند، اصطلاح اقتصاد زنده مترادف اقتصاد مبتنی بر ثروت واقعی است. در اقتصاد زنده، کارایی نظام اقتصادی با توجه به شور و انرژی خلاقانه‌ی مردم، پیوندهای عمیق اجتماعی و محیط زیست پاک و سالم سنجیده می‌شود. اقتصاد زنده خود را در چارچوبی از قوانین بازار سازمان می‌دهد. اقتصاد زنده به صورت بومی در همه جا ریشه می‌دواند و به گونه‌ای طراحی‏ می‌شود که نیازهای خود را با ظرفیت‌های محیط‌زیست‏‌های محلی انطباق دهد. به این ترتیب اکثر نیاز‌ها به انرژی و دیگر منابع‏ در این اقتصاد به شکل محلی و خودکفا تامین می‌شود و تشکیلات اقتصادی در آن مبتنی بر مالکیت محلی است.

نویسنده در انتهای کتاب، شرط تحقق این مدعا را در ایجاد اصلاحات، «از پایین به بالا» می­‌داند که ناشی از اعتقاد او به قدرت مردم و بدنه­‌ی جامعه در شکل­‌دهی به نظام اجتماعی و تمدنی است و گواه آن را نیز جنبش­‌های مدنی استقلال‌طلب و ضدِ جنگ و… در طول تاریخ آمریکا می‌گیرد.

«نویسنده در انتهای کتاب، شرط تحقق این مدعا را در ایجاد اصلاحات، از پایین به بالا می­‌داند که ناشی از اعتقاد او به قدرت مردم و بدنه­‌ی جامعه در شکل­‌دهی به نظام اجتماعی و تمدنی است»

در نهایت دکترین [۲] این نوشته­‌ی تحلیلی-انتقادی را می­‌توان در دو بخش به شرح زیر بیان کرد:

۱-تفکیک و تبیین مقوله­‌ی ثروت در نظام اقتصادی به دو بخش ثروت واقعی و ثروت خیالی.

ثروت واقعی، ذخایر، منابع و دارایی­‌هایی است که طبیعت به طور ذاتی در اختیار بشر قرار داده و ثروت خیالی نیز آن بخش از دارایی­‌هایی است که در سیستم اقتصادی مدرن به­ وسیله­‌ی نهادهایی چون بانک و بورس رقم می­‌خورد؛ که بر اساس مصرف، هزینه کردن و مکیدن آن بخش دیگر ثروت، یعنی ثروت واقعی به وجود می­‌آید.

۲-مبنای نظام اقتصادی آینده، ارزش و ثروت موجود در اکوسیستم طبیعی است. به عبارت دیگر اصالت با زمین و منابع موجود در آن می­‌باشد.

در پایان، برای جمع­‌بندی باید به این مسئله اشاره کرد که هر متن در حوزه­‌ی علوم انسانی که روی­کردی انتقادی را هدف قرار می­‌دهد می­‌بایست برای به نتیجه­ رسیدن، نقطه­‌ی عزیمت خود را به طور مشخص از حوزه­­‌ی آن علم خاص شروع کند. با توجه به این موضوع، نویسنده در این کتاب کلیّات و جزئیاتی را مطرح کرده و شرایط اقتصادی امروز جهان را نیز به تیغ نقد خود سپرده است اما اِشکال اساسی آن، این است که به مقوله­‌ی علم و شناخت دانش اقتصاد از حیث  Economy نمی­‌پردازد و صرفاً ثمرات و ماحصل علم اقتصاد را که در فرآیندِ عملِ شرکت­‌سالاری و بازارهای مالی در پارادایم کاپیتالیسم خلاصه می­‌شود، بیان کرده است. به همین دلیل است که در ابتدای کتاب، پول را به عنوان یک دارایی که امروز تبدیل به بدهی شده نفی کرده و مورد انتقاد شدید قرار می­‌دهد و در پایان به اندیشه­‌ی آدام اسمیت به عنوان پدر اقتصاد مدرن در حوزه­‌ی عمل­کرد بازار و بازار آزاد [۳] صحه می­‌گذارد و خواهان بازگشت اقتصاد به پارادایمِ کلاسیک است. در واقع نویسنده تعهد و اعتقادی از نوع بنیادگرایانه یا Fundamentalistic نسبت به مقوله­‌ی بازار و ساز و کار بازارِ آزادِ برآمده از اندیشه‌ی آدام اسمیت دارد که این یعنی جمع نقیضین. چون امروز در اقتصاد مدرن است که فرآیند عمل خلق پول با مبانی اصولی اقتصاد بازار آزاد و با محوریت لسه­‌فر[۴] ثروت خیالی را با بهره‌­گیری از ربای سازمان یافته رقم زده است. بنابراین در نقد علمی، نقد هر حوزه‌­ای را باید با نقد مبانی تئوریک و فلسفی‌­اش آغازید نه دست­یافته­‌های ابزاری و تکنولوژیک آن.

«نویسنده تعهد و اعتقادی از نوع بنیاد‌گرایانه یا Fundamentalistic نسبت به مقوله­‌ی بازار و سازوکار بازارِ آزادِ برآمده از اندیشه‌ی آدام اسمیت دارد که این یعنی جمع نقیضین»

از این رو تعریف علم اقتصاد از این عبارت شروع می­‌شود:

 «تخصیص منابع محدود به نیازهای نامحدود» و این بخشی از فلسفه­‌ی اقتصاد است. از زاویه­‌ی نگاه انتقادی همین تعریف است که باعث مشکلات اساسی بشر امروز در منفعت‌طلبی و فلسفه‌­ی یوتیلیتاریانیسم [۵] در تجمیع ثروت بی‌حد و حصر و طمعِ دست­یابی هرچه بیشتر بشر به منابع ثروت و سرمایه­‌ی برخاسته از زیست بوم زمین شده است. تعریفی که بازار مالی را در بنیان­‌های تئوریک دانش مالی [۶] به خلق پول از طریق ابزارها، دارایی­‌ها و مبادلات جدید سوق داده که نتایج خفقان­‌آوری را برای امروز و آینده‌­ی زمینیان رقم خواهد زد. همه‌ی این‌ها برخاسته از تعریف مذکور است؛ چرا که نیازهای نامحدود ما را به این عمل وامی‌­دارد که برای کام­‌جویی بیشتر از زندگی به تکاپو بیفتیم و فرآیندهایی را برای ازدیاد پول و ثروت رقم بزنیم، همچنین فرض منابع محدود در این­جا مفهوم بازارِ آزاد و سازوکار اقتصادی مبتنی بر رقابت را مطرح می­‌کند. حال اگر از اساس، مفروضات این تعریف (یعنی محدود بودن منابع و نامحدود بودن نیازها) را اشتباه بیانگاریم و فرض دیگری را مبنا قرار دهیم چه؟ در این صورت چه سازوکاری برای اداره­ی معیشت انسان رقم خواهد خورد؟

 

---