بسته به این که جزء سوم طرح یعنی یارانه در قالب کالا، پول و هم کالا و هم پول تسهیم، تقسیم و تبدیل شود، حالت‌ها و سناریوهای متفاوتی محتمل خواهد بود. در واقع برآیند انطباق اجزا و گام‌های طرح این حالت‌های متفاوت را پیش‌رو قرار می‌دهد که این حالت‌ها را می‌توان در قالب سه سناریو مورد ارزیابی قرار داد:
سناریوی اول؛ همه‌ی احتمالات ممکن
سناریوی اول همه‌ی احتمالات ممکن را در بر می‌گیرد و می‌تواند تمامی ابعاد و امکانات طرح را نشان دهد. در این حالت یارانه هم در قالب کالایی ارائه می‌شود و هم در قالب پول. از این‌رو گام‌های تسهیم تا تبدیل باید هم برای یارانه‌ی کالایی و هم یارانه‌ی پولی انجام شود؛ یعنی همان‌گونه که گفته شد سهم هر کس از یارانه‌ی کالایی و پولی مشخص شود، سپس این سهم بین افراد تقسیم گردد، درنهایت وقتی سهمیه‌ی یارانه‌ی هر فرد در قالب کالا یا پول در اختیارش قرار گرفت بتواند آن‌ها را تبدیل کند.
فرایند تبدیل کامل، تبدیل کالا به کالا، پول به کالا و کالا به پول را شامل می‌شود. تبدیل پول به پول برای همه قابل فهم است. پس‌انداز یک تبدیل پول به پول است که یک مقدار معین پول که قدرت خرید مشخصی در زمان حال دارد، پس‌انداز شده و عملاً در آینده به پولی باقدرت خرید متفاوت تبدیل می‌شود. معکوس این حالت با قرض گرفتن انجام می‌شود.
اما در تبدیل کالا به کالا، اگر امکان پس‌انداز کالایی که به آن یارانه تعلق گرفته به هر نحوی ایجاد شود، این کالا در زمان حال به کالایی در آینده تبدیل می‌شود. عکس این حالت هم ممکن است.
این‌ها حالت‌های ساده‌ی تبدیل است. در حالت مختلط، تبدیل کالایی که به آن یارانه تعلق گرفته به پول و تبدیل یارانه‌ی پولی به کالای غیر یارانه‌ای ممکن خواهد شد. البته بخش اول تبدیل مختلط اهمیت بالاتری از بخش دوم آن دارد. چرا که همواره امکان تبدیل پول، خواه از محل پرداخت یارانه تأمین شده باشد یا از منابع دیگر، به کالا وجود داشته و دارد، مهم این است که امکان تبدیل کالای یارانه‌ای به پول وجود داشته باشد.
یک نمونه برای امکان تبدیل کالا به کالا، امکان ذخیره‌سازی بنزین در کارت‌های سوخت است، که در آن بنزین یارانه‌ای، مثلاً ۴۰۰ تومانی می‌تواند پس‌انداز شود و در آینده حتی زمانی که دیگر بنزین با آن قیمت عرضه نمی‌شود، مصرف شود.
یا در نمونه‌ای دیگر در تبدیل پول به کالا، امروز اگر مشترکی قصد مصرف بیشتر از سهمیه بنزین را داشت، می‌تواند آن را با قیمت آزاد خریداری کند.
برای تبدیل کالا به پول هم نمونه‌های زیادی وجود دارد که عمدتاً در یک چنین طرح‌هایی سازوکار مشخصی برای آن در نظر گرفته نمی‌شود اما چون این گام برای تکمیل طرح یک گام ضروری و پیشاقانون است، افراد عمدتاً به‌صورت غیررسمی خود آن را تکمیل می‌کنند. فروش کالاهای کوپنی به قیمت آزاد در گذشته یا فروش بنزین مازاد به قیمت آزاد در طرح سهمیه‌بندی بنزین مثال‌های مشخصی هستند از این‌که حتماً در گام تبدیل باید برای تبدیل کالای یارانه‌ای به پول یک سازوکار مشخص در نظر گرفته شود.
«اگر سه گام مطرح شده، در کنار یارانه، پول و کالا قرار گیرد، سناریوی اول، به‌صورت فرایند تبدیل کامل یعنی تبدیل کالا به کالا، پول به کالا و کالا به پول تعریف می‌شود.»
سناریوی دوم حالت حاکم امروز
سناریویی که امروز در کشور حاکم است از حیث اجزا، گام‌ها و انطباق اجزا و گام‌ها پیچیدگی‌های عجیبی دارد که برای درک آن باید ابتدا جز دیگری به اجزای طرح اضافه کرد. در حال حاضر کالاهای یارانه‌ای به‌هیچ‌وجه به قیمت کاملاً آزاد عرضه نمی‌شوند و در دو وضعیت تمام یارانه‌ای و شبه یارانه‌ای عرضه می‌شوند. مثلاً در مورد بنزین که مثال ثابت این نوشتار است، امکان خرید بنزین غیر یارانه‌ای ممکن نیست. افراد اگر سهمیه‌ی بنزین یارانه‌ای خود را مصرف کنند و به بنزین بیشتر نیاز پیدا کنند بنزین شبه‌یارانه‌ای را پیش روی خود دارند نه بنزین کاملاً آزاد. در این حالت جز شبه‌یارانه‌ای بخشی از محدوده‌ی جز کالا را به خود اختصاص می‌دهد.
«در حال حاضر کالاهای یارانه‌ای به‌هیچ‌وجه به قیمت کاملاً آزاد عرضه نمی‌شوند و در دو وضعیت تمام یارانه‌ای و شبه یارانه‌ای عرضه می‌شوند.»
با توجه به این‌که به کالاهای شبه‌یارانه‌ای هم یارانه تعلق گرفته پس طبعاً گام‌های تسهیم تا تبدیل باید برای جز شبه‌یارانه‌ای نیز در نظر گرفته شود.
در وضعیت فعلی یارانه هم به‌صورت نقدی و هم به‌صورت کالایی پرداخت می‌شود. در گام تسهیم، سهم همه از یارانه‌ی نقدی برابر است و چیزی در حدود ۴۵،۵۰۰ تومان سهمیه هر فرد از یارانه‌ی نقدی است[۱]؛ اما یارانه‌ی کالایی به‌صورت مساوی به همه پرداخت نمی‌شود. در حال حاضر منابع انرژی مثل بنزین یا کالاهای اساسی مثل نان؛ برای همه‌ی افراد با یک قیمت مساوی عرضه می‌گردد.
اما برخلاف یارانه‌ی نقدی همه به‌صورت مساوی از این یارانه‌ی کالایی بهره نمی‌برند. باز هم اگر به مثال بنزین رجوع شود، امروز قیمت یارانه‌ای و نیمه یارانه‌ای بنزین برای همه یکسان است، اما همه‌ی مردم از یارانه‌ای که بر روی این کالا قرار دارد به‌صورت مساوی بهره‌مند نمی‌شوند! امروز بسیاری از مردم اساساً خودروی شخصی ندارند که بخواهند از بنزین یارانه‌ای بهره‌مند شوند! امروز بسته به این‌که افراد خودروی شخصی داشته باشند یا خیر، از مقدار متفاوتی از یارانه بهره‌مند می‌شوند. علاوه بر این، اگر هم خودروی شخصی داشته باشند؛ بسته به این‌که به چه میزان از بنزین استفاده کنند حتی با وجود سهمیه‌بندی همچنان در حال بهره‌مند شدن از یارانه هستند. چرا که بعد از اتمام سهمیه، افراد با بنزین آزاد روبرو نمی‌شوند و با قیمت نیمه‌یارانه‌ای بنزین روبرو خواهند بود. در این سازوکار هر کس از بنزین بیشتری استفاده کند، سهم بیشتری از یارانه عایدش شده است!
در مورد برق، آب یا دیگر منابع انرژی نیز وضعیت به همین منوال است. درست است که امروز با مصرف بیشتر برق افراد با افزایش پلکانی قیمت آن مواجه خواهند شد، اما برق در گران‌ترین و بالاترین قیمت خود هنوز با قیمت آزاد و غیر یارانه‌ای فاصله دارد و هنوز بر روی آن یارانه پرداخت می‌شود. در این مورد هم هر فرد که برق بیشتری استفاده کند از یارانه‌ی بیشتری سهم برده است.
گام تقسیم در شرایط فعلی و با پیشرفت علم و تکنولوژی ساده‌تر از گذشته است و در مورد کالایی مثل بنزین سازوکار کارت سوخت توانست امکان اختصاص‌دهی سهمیه‌ی هر فرد و تقسیم آن را عملیاتی کند.
در نهایت گام سوم، یعنی تبدیل، ضعیف‌ترین گام اجرا شده در طرح هدفمندی کنونی است و به نظر می‌رسد در طرح‌ریزی توجه چندانی به آن نشده است. این گام تنها در مورد کالای خاص بنزین آن هم به‌صورت محدود عملیاتی شده است. همان‌گونه که در سناریوی حالت‌های ممکن بررسی شد تبدیل کالا به کالا، پول به کالا و کالا به پول ممکن است. در حال حاضر در مورد خاص بنزین، امکان تبدیل کالا به کالا و پول به کالا وجود دارد. افراد می‌توانند بنزین یارانه‌ای خود را در کارت‌های خود پس‌انداز و در آینده آن را مصرف کنند. علاوه بر این اگر فردی سهمیه‌ی خود را تمام کرد می‌تواند پول خود را به بنزین شبه‌یارانه‌ای تبدیل کند و آن را خریداری کند.
«در وضعیت موجود، علاوه بر جز یارانه، جز شبه‌یارانه نیز تسهیم، تقسیم و تبدیل می‌شود. تبدیل کالا به کالا و پول به کالا نیز به‌صورت محدود ممکن است.»
سناریوی سوم، وضعیت مطلوب
اما در سناریوی سوم، در اجزا و گام‌های طرح تغییراتی اتفاق می‌افتد تا بتواند شرایط مطلوب را ایجاد کند. در این سناریو جز یارانه‌ی پولی مطرح نیست و یارانه تنها در قالب کالایی ارائه خواهد شد، البته عدم پرداخت یارانه‌ی پولی در گام تبدیل جبران می‌شود که در ادامه توضیح داده خواهد شد. علاوه بر حذف جز یارانه‌ی پولی، جز شبه یارانه‌ای هم که در وضعیت فعلی مطرح است موضوعیت نخواهد داشت، یعنی اگر افراد سهمیه‌ی خود را مصرف کنند و نیازی مازاد بر آن داشته باشند با قیمت غیر یارانه‌ای و آزاد روبرو خواهند بود.
«در این سناریو جز یارانه‌ی پولی و جز شبه یارانه که در وضعیت فعلی مطرح است موضوعیت نخواهد داشت»
با وجود قیمت‌های آزاد، در روند اجرای گام‌های طرح، گام تسهیم باید با دقت زیادی انجام شود. در حال حاضر متوسط مصرف افراد از کالاهای اساسی و منابع اصلی انرژی مشخص است. به‌طور مثال متوسط مصرف ماهانه‌ی برق هر خانوار مشخص است، منابع اساسی دیگری مثل، آب، گاز، بنزین و مواردی از این دست نیز از این قاعده مستثنا نیستند. ازاین‌رو برای تعیین دقیق سهمیه‌ی افراد از یارانه‌ی کالایی میزان متوسط مصرف ماهانه ملاک خوبی است و می‌توان طبق آن سهمیه را به‌گونه‌ای مشخص کرد که هر فرد حداقلِ نیاز به استفاده از کالاهای غیر یارانه‌ای را که با قیمت آزاد عرضه می‌شوند، پیدا کند. البته در تعیین سهمیه‌ی هر فرد یا هر خانوار باید ملاحظاتی مثل عدم بهره‌وری در سیستم‌های فعلی نیز در نظر گرفته شود تا سهمیه‌ی اختصاص یافته متناسب با شرایط و امکانات موجود باشد. به‌طور مثال اگر مصرف غیر بهینه‌ی بنزین در خودروها در نظر گرفته نشود، سهمیه‌ی بنزین اختصاص یافته به هر خودرو کمتر از میزان مورد نیاز خواهد بود.
درواقع اگر این گام محکم برداشته شود، گام‌های بعدی با سهولت بیشتری اجرایی خواهند شد، چرا که با اختصاص سهمیه‌ی مناسب به هر فرد، احتمال نیاز به مصرف بالاتر از سهمیه به حداقل خواهد رسید.
در گام تقسیم سهمیه‌ی مشخص هر فرد در اختیارش قرار خواهد گرفت. این گام از طرح تغییر قابل ملاحظه‌ای نسبت به قبل پیدا نخواهد کرد. در این گام سهمیه‌ی مشخص هر فرد از یارانه‌ی کالایی تقسیم می‌شود و همان‌گونه که گفته شد خبری از یارانه‌ی پولی نخواهد بود.
اما مهم‌ترین تفاوت این سناریو با وضعیت موجود در گام تبدیل خود را نشان خواهد داد. این گام توان اصلی و ضمانت اجرای طرح است که در آن امکان تبدیل کالا به پول فراهم می‌شود؛ امکانی تا به امروز تنها حالت معکوس آن در قالب تبدیل پول به کالا ممکن بود. امکانی که وجود آن جبران عدم توزیع یارانه‌ی پولی را می‌کند.
درواقع اگر خانواری در مصرف یارانه‌ی کالایی خود صرفهجویی کرد، دولت مقدار مازاد بر مصرف را از آن خانوار خریداری می‌کند؛ یعنی کالای یارانه‌ای به پول تبدیل می‌شود. اگر این سناریو با شرایط موجود انطباق یافته و با مثال این نوشتار مصداق‌یابی شود بهتر درک خواهد شد.
در این فرآیند، کالای یارانه‌ای، مثلاً بنزین، به قیمت آزاد خریداری می‌شود و بعد از کسر مقداری که هر فرد برای مصرف آن کالای یارانه‌ای باید بپردازد که در دور اول هدفمندی یارانه‌ها، برای بنزین ۷۰۰ تومان است، میزان باقیمانده به حساب او واریز می‌شود.
البته اگر خانواری سهمیه‌ی بنزین خود را مصرف کند می‌تواند نه با قیمت نیمه‌یارانه‌ای یعنی ۱۰۰۰ تومان، بلکه به قیمت واقعی و آزاد بنزین خریداری کند. حال اگر فردی صرفهجویی کرد و یا وسیله‌ی نقلیه نداشت مقدار مازاد را تنها دولت، نه سازوکاری مثل بازار، بعد از کسر ۷۰۰ تومان که سهم مصرف‌کننده برای استفاده از آن است، خریداری می‌کند و ما‌به‌التفاوت را متناسب با نرخ وارداتی بنزین بابت هر لیتر به حساب او واریز می‌کند.
حال اگر فرض شود، حداقل تفاوت نرخ یارانه‌ای بنزین از نرخ وارداتی و آزاد بنزین چیزی حدود ۱۰۰۰ تومان باشد و یک فرد در طول یک ماه ۳۰ لیتر در مصرف بنزین صرفهجویی کند، دولت این مقدار را با قیمت ۱۰۰۰ تومان بابت هر لیتر از وی می‌خرد. در این صورت فرد توانسته تنها بابت صرفهجویی در مصرف بنزین، حداقل ۳۰ هزار تومان به دست آورد.
از دیگر اقلام یارانه‌ای برق است و طبق برآوردهای وزارت نیرو، قیمت واقعی برق برای هر کیلووات ساعت ۵۰۰ تومان است.[۲] این در حالی است که در شرایط فعلی هر کیلووات ساعت برق با نرخ ۵۳ تومان در اختیار هر خانوار قرار می‌گیرد. اگر سهمیه‌ی ماهانه‌ی هر خانوار متناسب با متوسط مصرف ماهیانه، ۳۰۰ کیلووات تعیین شود، در گام تبدیل خانواری که ۶۰۰ کیلووات ساعت برق مصرف کند می‌بایست بابت ۳۰۰ کیلووات ساعت اضافی، نرخ واقعی کیلوواتی ۵۰۰ را پرداخت کند. حال اگر خانواری صرفهجویی کرد و در طول یک ماه کمتر از ۳۰۰ کیلووات مصرف کرد دولت مقدار صرفهجویی شده را با نرخ ۴۵۰ تومان بابت هر کیلووات، از او خریداری می‌کند.
در این سناریو مصرف زیاد باید به قیمت آزاد تأمین شود و صرفهجویی امکان فروش به نرخ آزاد را خواهد داشت.
«مهم‌ترین تفاوت این سناریو با وضعیت موجود در گام تبدیل خود را نشان خواهد داد؛ اگر خانواری در مصرف یارانه‌ی کالایی خود صرفهجویی کرد، دولت مقدار مازاد بر مصرف را از آن خانوار خریداری می‌کند؛ یعنی کالای یارانه‌ای به پول تبدیل می‌شود.»
این سازوکار می‌تواند در درجه‌ی اول بهینه‌سازی مصرف انرژی و در درجه‌ی دوم هدفمندسازی یارانه را به یک طرح ایده‌آل تبدیل کند؛ اما به دلیل اهمیت بالای گام تبدیل و حالت‌های مختلفی که نقش‌آفرینی یا عدم نقش‌آفرینی پول می‌تواند ایجاد کند، بهتر است این حالت‌ها به‌صورت مجزا مورد بررسی قرار گیرند.
[۱] http://www.tabnak.ir/fa/news/392085
[۲] http://www.tabnak.ir/fa/news/384364
