وال۱ نام خیابانی است در منطقه منهتن نیویورک که بزرگ‌ترین مراکز اقتصادی ایالات‌متحده آمریکا و چند بورس مهم اقتصادی این کشور ازجمله بازار بورس نیویورک NYSE، بازار بورس نزدک NASDAQ، بازار بورس آمریکا AMEX، بازار بورس تجاری نیویورک NYMEX و میز بازرگانی نیویورک NYBOT در آنجا واقع‌شده است. از این جهت به بازارهای سرمایه‌ی آمریکا «بورس وال‌استریت» گفته می‌شود که از گذشته همه‌ی آنها در خیابان وال استریت Wall Street قرار گرفته‌اند.
«به بازارهای سرمایه‌ی آمریکا بورس وال‌استریت گفته می‌شود زیرا همه‌ی آنها در خیابان وال استریت Wall Street قرار گرفته‌اند.»
پدیده وال‌استریت۲ و اتفاقات و حواشی پیرامون آن، به دلیل اهمیت و تأثیری بالایی که در وضعیت اقتصاد جهانی، به ویژه اقتصاد ایالات‌متحده دارد، همیشه یکی از موضوعات جذاب برای هالیوود به‌حساب می‌آمده که تاکنون فیلم‌های زیادی نیز با موضوعات مربوط به وال‌استریت ساخته و روانه سینما شده است.
لیست زیر تعداد معدودی از فیلم‌هایی است که از سال ۱۹۱۶ تا سال ۲۰۱۳ درباره‌ی وال‌استریت ساخته شده است:
تراژدی وال استریت Wall Street Tragedy ساخته‌ی لارنس مارستون در سال ۱۹۱۶؛
رمز و راز وال‌استریت The Wall Street Mystery ساخته‌ی تام کالینز ساخته در سال ۱۹۲۰؛
وِز وِز وال استریت The Wall Street Whiz ساخته‌ی جیک نلسون در سال ۱۹۲۵؛
کلنسی در وال‌استریت Clancy in Wall Street ساخته‌ی تد ویلد در سال۱۹۳۰؛
کابوی وال‌استریت Wall Street Cowboy ساخته‌ی جوزف کین در سال ۱۹۳۹؛
وال‌استریت Wall Street ساخته‌ی الیور استون در سال ۱۹۸۷؛
گرگان وال‌استریت Wolves of Wall Street ساخته‌ی دیوید دکوتئو در سال ۲۰۰۲؛
مبارزان وال‌استریت Wall Street Warriors ساخته‌ی مشترک اسکات جی.بیل و سین اسکلتن در سال ۲۰۰۶؛
وال‌استریت: پول هرگز نمی‌خوابد Wall Street: Money Never Sleeps ساخته‌ی الیور استون در سال ۲۰۱۰؛
کلیولند در مقابل وال‌استریت Cleveland Versus Wall Street ساخته جین استفان بورن در سال ۲۰۱۰؛
توطئه وال‌استریت The Wall Street Conspiracy ساخته کریستین لد کوپلند در سال ۲۰۱۲؛
غرور وال‌استریت The Pride of Wall Street ساخته جف بردتون در سال ۲۰۱۲؛
گرگ وال استریت The Wolf of Wall Street ساخته مارتین اسکورسیزی در سال ۲۰۱۳؛
حمله به وال استریت Assault on Wall Street ساخته اووه بل در سال ۲۰۱۳.
بورس یکی از نهادهای اصلی نظام سرمایه‌داری است که حیات و دوام آن را رقم می‌زند؛ زیرا نظام سرمایه‌داری بر مبنای تکاثر ثروت و انباشت بیشتر سرمایه بنا شده است و بورس نبض حیاتی این تکاثر و انباشت ثروت را رصد می‌کند. بورس وال‌استریت با توجه به نوع سازوکار معاملاتی که در آن انجام می‌گیرد همواره دچار بحران بوده و مشخصاً نقش بسزایی در شکل‌گیری بحران‌های اقتصادی داشته است. در این بین بورس تهران نیز که یک روگرفت از بورس جهانی است؛ در طی دو سال گذشته با مشکلات جدی روبرو شده است.
«بورس تهران نیز که یک روگرفت از بورس جهانی است؛ در طی دو سال گذشته با مشکلات جدی روبرو شده است.»
در این مقاله تلاش شده تا سه مولفه‌ی کلیدی بورس به صورت مختصر تشریح شود و سازوکار حاکم در این نهاد بحران‌زده مقداری معرفی گردد. با توجه به تخصصی بودن متن مقاله به عنوان مورد مطالعاتی بهتر است دو فیلم «وال‌استریت ۱۹۸۷» و «وال‌استرایت، پول هرگز نمی‌خوابد ۲۰۱۰» ساخته الیور استون مشاهده شود.
برای درک سازوکار حاکم در نهاد بحران‌زده‌ی بورس بهتر است به عنوان مورد مطالعاتی دو فیلم «وال‌استریت ۱۹۸۷» و «وال‌استرایت، پول هرگز نمی‌خوابد ۲۰۱۰» ساخته الیور استون مشاهده شود.
۱- رانت اطلاعاتی۳
رانت فرآیندی است که طی آن یک فرد یا گروه صاحب اطلاعات، فرصت‌ها و امتیازهایی شوند که دیگران از آن بی‌بهره‌اند و با سوءاستفاده از این فرصت‌ها و اطلاعات به ثروت‌های مالی و موقعیت‌های اجتماعی دست یابند. رانت در واقع سود غیرمتعارفی است که بدون زحمت و تلاش تنها به دلیل برخورداری از اطلاعات و موقعیت به دست می‌آید. رانت اطلاعاتی یکی از شقوق رانت‌خواری است که عده‌ای از طریق دستیابی زودرس به اطلاعات گوناگون در زمینه‌ی سرمایه‌گذاری سودهای کلانی می‌برند.۴
اطلاعات یکی از الزامات برای ورود به عرصه اقتصادی و سرمایه‌گذاری است. اساساً بازارهای سرمایه۵ به ویژه بورس بر پایه‌ی اطلاعات بناشده‌اند به طوری که هر کس بخواهد در بورس اقدام به سرمایه‌گذاری و خرید سهام کند باید ابتدا اطلاعاتی از قبیل سیاست‌های اقتصادی دولت، سیاست‌گذاری‌های خارجی، روند بازارهای جهانی، میزان داریی و سوددهی شرکت‌ها، قیمت‌های سهام و … را در اختیار داشته باشد تا بتواند سرمایه‌گذاری موفقی انجام دهد.
در این بین افراد سودجو و طماع که اغلب وابسته به کانون‌های ثروت و قدرت هستند از طریق زد و بندهای مالی و خرید و فروش اطلاعات، به اطلاعات محرمانه‌ی شرکت‌ها و دولت‌ها که هنوز منتشر و رسانه‌ای نشده دست می‌یابند و به‌راحتی می‌توانند این اطلاعات را به دیگران بفروشند و یا با جهت‌دهی سرمایه‌ی خود سود هنگفتی ببرند. به‌طور مثال ممکن است شخصی بعد از دستیابی به اطلاعات محرمانه‌ی یک شرکت از میزان سودهی آینده‌ی آن در بورس باخبر شود و یا اینکه تغییر مقررات دولت باعث سودهی آن شرکت شود، این شخص با نامطلوب جلوه دادن سهام شرکت از میزان تقاضای خرید آن می‌کاهد و بعد از کاهش قیمت سهام، آن را خریداری می‌نماید و بعد با فاش شدن اطلاعات میزان سودهی شرکت، قیمت سهام نیز افزایش پیدا می‌کند و آن فرد از این طریق سود زیادی کسب می‌کند.
رانت‌خواری یکی از فسادهای موجود و گسترده در سیستم اقتصاد سرمایه‌داری است که در اغلب کشورها و مشخصاً در کشور خودمان می‌توان آن را مشاهده کرد. پیدایش پدیده شهرام جزایری‌ها، بابک زنجانی‌ها و اختلاس‌های میلیاردی نشأت‌گرفته از وجود رانت‌خواری به‌ویژه رانت اطلاعاتی در سیستم اقتصادی کشور است. این افراد از طریق رشوه دادن و لابی کردن با کانون‌های قدرت و ثروت به اطلاعات ذی‌قیمتی دست می‌یافتند.
یکی دیگر از فسادهای درون بورس تخلفات کارگزاران بورس است. کارگزاران در واقع مشاوران فروش سهام هستند که خرید و فروش سهام در بورس از طریق کارگزار صورت می‌گیرد. این افراد از هر حربه و فریبی استفاده می‌کنند تا مشتری به دست بیاورند و عمدتا بهترین سهام شرکت‌ها را به سرمایه‌داران بزرگ می‌فروشند تا به سرمایه‌داران خرد، زیرا سود بیشتری عاید آنها می‌شود.
«افراد سودجو و طماع که اغلب وابسته به کانون‌های ثروت و قدرت هستند از طریق زد و بندهای مالی و خرید و فروش اطلاعات به سودهای هنگفتی دست پیدا می‌کنند.»
«پیدایش پدیده شهرام جزایری‌ها، بابک زنجانی‌ها و اختلاس‌های میلیاردی نشأت‌گرفته از وجود رانت‌خواری به‌ویژه رانت اطلاعاتی در سیستم اقتصادی کشور است.»
۲-شایعه‌سازی۶
شایعه ترویج خبر ساختگی می‌باشد که واقعیت ندارد و بر پایه‌ی بزرگنمایی، رعب‌آفرینی، فرافکنی و تحریف استوار است. در بیان چنین خبری جنبه‌ی کمرنگی از حقیقت و یا تفسیری خلاف واقع از خبری صحیح گنجانده شده است و هدف از پخش چنین اخباری تأثیر نهادن بر افکار عمومی و ملی و یا دستیابی به اهداف سیاسی و اقتصادی می‌باشد؛ بنابراین شایعه خبری با منبع نامشخص است و واقعیت خارجی ندارد و زبان به زبان به‌صورت شفاهی بین توده‌ای از مردم بخش می‌شود.۷
همان‌طور که بیان شد اطلاعات یکی از مهم‌ترین الزامات برای سرمایه‌گذاری در بورس است و مبنای خرید و فروش سهام، اطلاعاتی است که شرکت‌ها برای نشان دادن وضعیت مالی و عملکرد خود؛ در قالب صورت‌های مالی در بازه‌های زمانی مختلف به سازمان بورس، رسانه‌ها و مردم عرضه می‌کنند. قیمت سهام شرکت‌ها در بورس همانند سایر بازارهای مالی۸ بر اساس میزان عرضه و تقاضای بازار مشخص می‌شود و مبنای تصمیم‌گیری بورس‌بازان برای خرید و فروش سهام، میزان و مقدار عرضه و تقاضا بر اساس نمودارهای قیمت برحسب زمان است. در واقع بورس بازان بر مبنای قیمت‌ها که میزان عرضه و تقاضا در بازار آن را مشخص می‌کند، خرید و فروش می‌کنند.
سازوکار معاملات در بورس به‌گونه‌ای است که می‌توان بر اساس شایعه‌سازی و معاملات صوری در مکانیسم عرضه و تقاضای بازار خلل ایجاد کرد به این صورت که شخص با ایجاد یک شایعه مبنی بر اینکه قیمت سهام یک شرکت به‌زودی افزایش پیدا خواهد کرد و یا تغییرات قوانین باعث سودهی شرکت می‌شود؛ یک نوع تقاضای مازاد برای سهام آن شرکت ایجاد می‌کند به طوری که این افزایش تقاضا به یک نوع صف خرید منجر می‌شود و این باعث افزایش قیمت سهام شرکت می‌گردد. روند شایعه‌سازی برعکس هم می‌تواند باشد. در این روند با ایجاد صف فروش قیمت سهام یک شرکت پایین آورده می‌شود.
معاملات صوری یکی دیگر از کلاه‌برداری‌های موجود در بورس است. معاملات صوری به معاملاتی گفته می‌شود که در آن یک نفر به تنهایی یا به کمک فردی دیگر به خرید و فروش همزمان سهام اقدام می‌کند اگر چه به ظاهر معامله انجام شده اما تغییر مالکیت واقعی صورت نگرفته است. هدف از این‌گونه معاملات ایجاد یک صف خرید یا فروش جعلی برای یک سهم است. صفی که باعث ایجاد قیمت مصنوعی و غیر واقعی سهام می‌شود و از این روش برای کسب سود و یا نشان دادن زیان مصنوعی برای اهداف مالیاتی استفاده می‌شود.
به‌طور کلی می‌توان گفت که ایجاد صف خرید و فروش برای یک سهم با تغییر سریع اطلاعات و تاثیر کاذب بر میزان عرضه و تقاضای بازار و قیمت سهام، شگردی است که بورس‌بازان برای دست‌کاری قیمت‌ها از آن استفاده می‌کنند و روند بازار را به سمت غیر واقعی سوق می‌دهند.
شایعه‌پراکنی به‌نوعی برای خریدار جهل ایجاد می‌کند و باعث فریب خوردن او در معامله می‌شود. این نوع معاملات از نظر فقهی غرری و باطل به‌حساب می‌آیند. غرر در لغت به معنی خطر۹ و به معنای در معرض هلاک افتادن و فریب خوردن می‌باشد۱۰. اگر کسی عقدی منعقد کند و به یکی از جهات معامله جاهل باشد و یا فریب‌خورده باشد و برای او احتمال ضرری در میان باشد آن عقد غرری و باطل است.
فریب دادن، شایعه‌سازی کردن و انجام معاملات صوری یکی از سازوکارهای اصلی بورس‌بازان در بورس وال‌استریت و حتی بورس تهران است. اغلب بازاریاب‌ها و کارگزارانِ بورس با خوب یا بد جلوه دادن سهام شرکت‌ها اقدام به فریب دادن افراد می‌کنند که متأسفانه این دست از اقدامات به عنوان یک تکنیک و فن در انجام معاملات به‌حساب می‌آید. یکی از جهات دیگر معاملات غرری در بورس عدم شفافیت اطلاعات شرکت‌هایی است که سهام آنها در بورس عرضه می‌شود. اگر شرکت‌ها به هر دلیلی از ارائه‌ی اطلاعات شفاف خود مثل میزان دارایی‌ها و بدهی‌ها خودداری کنند عملاً زمینه‌ساز ایجاد شایعات و جهل خریداران نسبت به خرید و فروش سهام خود خواهند شد.
«معاملات صوری یکی دیگر از کلاه‌برداری‌های موجود در بورس است. بورس‌بازان بر اساس شایعه‌سازی و معاملات صوری در مکانیسم عرضه و تقاضای بازار (قیمت) خلل ایجاد می‌کنند.»
«شایعه‌پراکنی به‌نوعی برای خریدار جهل ایجاد می‌کند و باعث فریب خوردن او در معامله می‌شود. این نوع معاملات از نظر فقهی غرری و باطل به‌حساب می‌آیند.»
۳-قمار۱۱
قمار به معنی به خطر انداختن پول به امید کسب سود در جایی که بخت، اقبال، شانس و تصادف مطرح باشد و در آنجا ریسک کردن به خودی خود ضرورتی ندارد. قمار یک بازی ستیزه‌جویانه است که اصلاً حسن نیتی در آن وجود ندارد و هر طرف به تصور اینکه بخت با او یار خواهد بود و برنده خواهد شد دست به قمار می‌زند و اگر بداند برنده نمی‌شود هرگز آن عمل را انجام نمی‌دهد۱۲. قرآن از قمار به‌عنوان «میسر» یادکرده است۱۳و لذا قمارباز را «یاسر» گویند و ریشه آن از کلمه «یُسر» به معنای آسانی آمده است۱۴. علت نامیدن قمار به میسر در قرآن این است که قمارباز بدون زحمت و تلاش سودی به دست می‌آورد که حاصل بخت‌آزمایی و شرط‌بندی است.
با توجه به این تعاریف می‌توان خطرپذیری و ریسک، بخت‌آزمایی و شانس، شرط‌بندی و برد و باخت، عدم حسن نیت و کسب سود بدون تلاش را از ویژگی‌های معاملات مبتنی بر قمار برشمرد. سازوکار معاملاتی که در بورس انجام می‌گیرد بر اساس قمار است و قمار جزء لاینفک سیستم بورس محسوب می‌شود.
سرمایه‌گذاری در بورس به دو شکل است. افرادی که با خرید سهام یک شرکت به دنبال سرمایه‌گذاری واقعی هستند و از طریق سودی که سالانه شرکت بین سهامداران تقسیم می‌کند، درآمدی کسب می‌کنند. این افراد به علت نوسانات شدید بورس و عدم ثبات قیمت‌ها کمتر با خرید و فروش کوتاه مدت سهام به دنبال کسب سود در بورس هستند؛ اما دسته دوم که اغلب سرمایه‌گذاران بورس جزء این دسته هستند، افرادی می‌باشند که سهام شرکت‌ها را بدون قصد نگهداری و با پذیرش ریسک خریداری می‌کنند و به دنبال کسب سود از مابه‌التفاوت قیمت سهام در کوتاه‌ترین زمان ممکن هستند که اصطلاحاً به این افراد بورس‌باز یا سفته‌باز می‌گویند.
بورس‌بازی از نظر لغوی به معنای تأمل، تصور، حدس و گمان، پیش‌بینی، قمار و سفته‌بازی آمده است۱۵. سفته‌بازی به معنی شرط‌بندی بر قیمت‌های آینده است. به‌طوری که فروشنده بر کاهش قیمت سهام در یک روز معین و خریدار بر افزایش قیمت سهام در آن روز شرط می‌کند و به این ترتیب اگر پیش بینی آنها درست بود سود می‌برند وگرنه دچار زیان می‌شوند. بورس‌بازان اغلب بر افزایش و کاهش قیمت‌ها قمار می‌کنند. قمار یک نوع بازی با جمع صفر است به این صورت که یک طرف می‌بازد و دیگر به همان اندازه سود می‌برد. بورس‌بازان بر اساس احتمالات قیمت سهام یک شرکت را در آینده پیش‌بینی می‌کنند. مثلا اگر پیش‌بینی کنند که قیمت سهام کاهش پیدا می‌کند آن را به فروش می‌گذارند و از این طریق سود می‌کنند و فرد دیگری که آن سهام را می‌خرد دچار ضرر می‌شود. این یعنی معامله با جمع صفر یک طرف می‌برد و دیگری می‌بازد.
«خطرپذیری و ریسک، بخت‌آزمایی و شانس، شرط‌بندی و برد و باخت، عدم حسن نیت و کسب سود بدون تلاش از ویژگی‌های معاملات مبتنی بر قمار است.»
«قمار یک نوع بازی با جمع صفر است به این صورت که یک طرف می‌بازد و دیگر به همان اندازه سود می‌برد. بورس‌بازان اغلب بر افزایش و کاهش قیمت‌ها قمار می‌کنند.»
بورس بازان اصولاً در شرایط جهل و عدم اطمینان اقدام به خرید و فروش سهام می‌کنند. آنها تنها به روند تغیر قیمت‌ها و تمایلات بازار بر اساس تحلیل‌های بنیادی۱۶ و تکنیکال۱۷ اشراف دارند و نسبت به میزان بدهی‌ها و طلبکاری‌های شرکت بی‌اطلاع هستند. سهامداران نه‌تنها مالک شرکت هستند بلکه مالک بدهی‌ها و دارایی‌های شرکت نیز می‌باشند. سهامداران شاید بتوانند از دارایی شرکت‌ها به‌صورت اجمالی آگاه بشوند اما اطلاع از بدهی‌ها و ضررهای شرکت با توجه به کتمان و عدم شفافیت اطلاعاتی آنها عملاً غیر ممکن است. شهید مطهری در مقدمه جهان‌بینی اسلامی خود به این نکته اشاره می‌کند که هر مبادله و گردش ثروتی باید از روی آگاهی کامل طرفین باشد و اطلاعات لازم قبلاً کسب‌شده باشد وگرنه معاملات جاهلانه و ریسکی، غرری و باطل است۱۸.
پانوشت:
۱.Wall
۲.Wall Street
۳.Informational Rent
۴.خانی، صدیقه. رانت در اقتصاد، (۱۳۸۸)، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه علوم اقتصادی. استاد راهنما دکتر تک‌روستا
۵.Capital Markets
۶.Gossip
۷.فولادی محمد، اخلاق روزنامه‌نگاری، ماهنامه معرفت، سال شانزدهم، شماره ۱۲۳، اسفند ۱۳۸۶
۸.Financial Markets
۹.محمدی ابوالحسن. قواعد فقه، چاپ دوم، نشر دادگستر، ۱۳۷۷
۱۰.صالح‌آبادی، علی و آرام، محمد. اصول مدیریت مالی اسلامی و ابزارهای آن. مرکز تحقیقات دانشگاه امام صادق ۱۳۸۰
۱۱.Gamble
۱۲.غنیمی فرد، حجت‌الله و آرام بنیاد، محمد. امکان‌سنجی فقهی تأسیس بورس آتی نفت در جمهوری اسلامی ایران، فصلنامه پژوهشی دانشگاه امام صادق، ش ۲۵
۱۳.سوره بقره آیه ۲۱۹ – یَسْئَلُونَکَ عَنِ الْخَمْرِ وَالْمَیْسِرِ قُلْ فِیهِمَآ إِثْمٌ کَبِیرٌ وَمَنَفِعُ لِلنَّاسِ وَإِثْمُهُمَا أَکْبَرُ مِنْ نَفْعِهِمَا وَیَسْئَلُونَکَ مَاذا یُنْفِقُونَ قُلِ الْعَفْوَ کَذَلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمُ الْأَیَتِ لَعَلَّکُمْ تَتَفَکَّرُونَ.
سوره مائده آیه ۹۰ – یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ إِنَّمَا الْخَمْرُ وَالْمَیْسِرُ وَالأَنصَابُ وَالأَزْلاَمُ رِجْسٌ مِّنْ عَمَلِ الشَّیْطَانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ.
۱۴.قرشی، سید علی‌اکبر. قاموس قرآن، ج ۷، ص ۲۶۳
۱۵.فرهنگ، منوچهر. فرهنگ بزرگ علوم اقتصادی، جلد اول، سال۱۳۷۱، ص ۷۵۸
۱۶.Fundamental analysis
۱۷.Technical Analysis
۱۸.مطهری، مرتضی. مقدمه‌ای برجهان‌بینی اسلامی، وحی و نبوت ص ۱۱۷٫ انتشارات صدرا
