در بخش یکم از این نوشتار، به چارچوب مفهومی علم معاش در قرآن پرداخته شد و در این چارچوب مفهومی درباره‌ی دو مفهوم کلیدی و مهم انفاق و ربا و دکترین آن‌ها توضیحاتی طرح گردید. این‌که این دو مفهوم از حیث دکترینال درست در مقابل هم قرار می‌گیرند و مکتب انفاق، واگذارکننده‌محور است، به صورت بلاعوض و مکتب ربا، گیرنده‌محور است، به صورت بلاعوض.
در این نوشتار در ادامه‌ی تبیین تمایز انفاق از ربا، به مفهوم رزق به عنوان یکی از مفاهیم کلیدی در دایره‌ی مفاهیم علم معاش قرآنی پرداخته می‌شود.
مفهوم رزق
آن‌چه که در قالب انواع سرمایه‌ی مال و نفس در اختیار انسان قرار می‌گیرد، رزقی است که از سوی خداوند نصیب انسان می‌شود. مفهوم رزق در ادبیات استراتژیک اقتصادی، در غرب و حتی حوزه‌ی ایران معادل ندارد. رزق یکی از واژه‌های بسیار عمیق در قرآن است. با مطالعه‌ی تفکر استراتژیک اقتصادی در غرب، نگاه‌های فلسفی حاکم در آن‌جا و هم‌چنین نگاه یهود و مسیحیت، یک نتیجه‌ی مهم حاصل می‌شود که روی‌کرد مبتنی بر ارتزاق یک روی‌کرد اساسی در تفکر استراتژیک است. از این‌رو در دامنه‌ی روی‌کردهایی که می‌توان بر اساس آن‌ها طرح‌ریزی استراتژیک انجام داد، روی‌کرد قرآنی رزق‌مدار نیز مطرح است. این روی‌کرد، مشابه روی‌کردهایی مثل روی‌کرد امنیت‌مدار، انسان‌مدار، عرصه‌مدار، ستیزه‌مدار و سایر روی‌کردهای مشابه، در طرح‌ریزی استراتژیک نظام اجتماعی جای‌گاه بسیار ویژه‌ای دارد.
این مفهوم صرفاً در حوزه‌ی مادی مطرح نیست. خداوند هم در حوزه‌ی مسائل مادی و هم در حوزه‌ی مسائل معنوی، منشا اصلی رزق است و طبق آیه‌ی ۳۷ سوره‌ی روم خداوند رزق را برای هر کس بخواهد بسط می‌دهد[۱].
در الگوی معیشت خدامحور، فاعل قبض و بسط رزق، یعنی رزاق، که خداوند است در زندگی انسان نقشی اساسی دارد. در الگوی معیشت خدا محور، در تمام شئونات زندگی، خدا حی و حاضر است و از این‌رو تبیین نقش رزاق یک مسئله‌ی محوری است. اما در الگوی معیشت لیبرالیستی، اصلا عامل بیرونی و الهی وجود ندارد. به همین دلیل عنصر رزق و به تبع آن رزاق غایب است. مفهوم رزق از این حیث در الگوی معیشتی غرب به هیچ وجه مطرح نیست.
مفهوم رزق، در نسبت با مفهوم قسط تبیین می‌شود. قسط یعنی هر کس سهم دیگران را هر آن‌چه هست بپردازد؛ که این مفهوم در بین انسان‌ها مطرح است. حال رزق سهمی است که هر کس از خدا دریافت می‌کند یعنی خدا سهم هر کس هر چه هست را به او می‌پردازد؛ که این مفهوم بین خدا و انسان مطرح است. در واقع، قسط در میان افراد، پرداخت سهم هر فرد از سوی دیگران است؛ اما رزق پرداخت سهم هر کس از سوی خداوند است.
به عنوان مثال، یک استاد دانش‌گاه، باید بسته به ظرفیت دانش‌جویانش، آن‌چه را از علم می‌داند به آن‌ها منتقل کند. این عمل او قسط است؛ یعنی پرداخت سهم هر کس از علم هر اندازه که هست.
اما زمانی که خداوند، سهم هر یک از انسان‌ها را در حد ظرفیت آن‌ها و با توجه به شناختی که از مخلوق خود دارد می‌پردازد، این سهم، رزق و خداوند در این‌جا رزاق است.
از این‌رو رزق سهمی است که هر کسی از خدا دریافت می‌کند، که این سهم دو بعد دارد؛ مادی و معنوی. رزق مادی مانند، سهمی که هر کس از خوراک، پوشاک و مسکن دارد؛ سهم معنوی مانند سهمی که هر کس، از علم، استعداد، محبت و مواردی از این دست دارد.
از سوی دیگر رزق دو بعد دیگر هم دارد، دنیوی و اخروی. انسان هم در دنیا از رزق بهره‌مند می‌شود و هم در عقبا. رزق دنیوی می‌تواند هم مادی باشد و هم معنوی، که امکان قبض و بسط دارد. در واقع در زندگی دنیوی و حیات مادی، رزق انسان چه مادی باشد و چه معنوی، امکان قبض و بسط دارد، «خداوند روزی را برای هر کس بخواهد گسترده یا تنگ می‌سازد».[۲]
اما انسان در عقبا هم ارتزاق خواهد داشت. در آیه‌ی ۱۶۹ سوره‌ی آل عمران به ارتزاق و روزی خوردن انسان در عقبا اشاره می‌شود، این‌که «کسانی که در راه خدا کشته شده‌اند مرده حساب نکنید، بلکه آن‌ها زنده‌اند و نزد پروردگارشان رزق می‌خورند»[۳]. انسان در عقبا هم مرزوق خواهد بود و از رب خود رزق دریافت خواهد کرد، با این تفاوت که دیگر این رزق مانند دنیا دچار قبض و بسط نخواهد شد و به صورت مستمر شامل حال انسان خواهد شد.
هرم نیازهای مازلو و هرم رزق
در ابتدای دهه‌ی ۱۹۷۰ از آبراهام مازلو[۴] خواسته شد تا نیازهای انسانی را دسته‌بندی کند که مبتنی بر آن تولید کالا و تبلیغات برای فروش صورت گیرد تا رکود اقتصادی آن دوران در ایالات متحده به رونق برسد. اما ساختار هرم نیازهای آبراهام مازلو در حوزه‌ی اقتصاد محدود نماند و وارد حوزه‌های دیگر دانش از جمله روانشناسی هم شد. خصوصا در حوزه‌ی روانشناسی تبلیغات، برای ذائقه‌سازی کالاهای مختلف روی این هرم کار گسترده صورت گرفت و در بازاریابی کالاها مبتنی بر هرم نیازهای مازلو عمل می‌شد.
«هرم نیازهای آبراهام مازلو»
مطالعه بر روی نیازهای انسان و دسته‌بندی آن‌ها را می‌توان صرفا در قالب یک کار تجاری و تبلیغاتی انجام داد. اما می‌توان مطالعه بر روی نیازهای واقعی را از این حیث انجام داد که انسان به هر چیزی واقعا نیاز‌مند باشد رزق و روزی او خواهد شد؛ یا هر آن‌چه که رزق انسان می‌شود، نیاز واقعی انسان است. خداوند به عنوان عنصر فاعلی و رزاق اگر صلاح انسان را در قبض یک رزق بداند، مثلا رزق سلامتی در انسان را قبض کند، آن‌گاه انسان به درد و بیماری مبتلا می‌گردد. در این‌جا خداوند با قبض رزق سلامت، انسان را به درد مبتلا می‌کند و از سوی مقابل درد و بیماری رزق انسان شده است. رزق دنیوی دچار قبض و بسط می‌شود، مهم این است که انسان بداند چه کسی و به چه دلیل رزق او را قبض یا بسط داده و او را مبتلا کرده است.
یک‌بار می‌توان در نسبت میان رزق و نیاز، از نیاز به رزق رسید بار دیگر از رزق به نیاز رسید. به همان نسبت که نیاز انسان می‌تواند به یک پدیده کم یا زیاد شود، رزق انسان هم می‌تواند نسبت به آن قبض و بسط پیدا کند.
از این‌رو می‌توان هرم جامع رزق را در مقابل هرم نیازهای آبراهام مازلو تعریف و به موازات آن هرم جامع رزق را طراحی کرد. در واقع گذاره‌هایی که در هرم نیازهای آبراهام مازلو وجود دارد نه به چشم نیاز بلکه به چشم رزق نگاه شود، رزقی که قرار است خداوند به انسان بدهد. به عنوان مثال یک‌بار نیاز انسان به خوردن، پوشش، مسکن، تفریح، بهداشت و مانند این‌ها در نظر گرفته می‌شود بار دیگر، رزق انسان برای خوراک، پوشش، مسکن، تفریح، بهداشت و مواردی از این دست مطرح است.
از طرف دیگر، در هرم نیازهای مازلو، وقتی یک نیازی مانند نیاز به غذا مطرح است، اگر فردی به غذا دست‌رسی داشته باشد نیازش برطرف شده و اگر به غذا دست نیابد این نیاز برطرف نشده است. اما در هرم رزق، ممکن است رزق غذا برای انسان قبض پیدا بکند و انسان گرسنه بماند یا با بسط این رزق، گرسنگی‌اش برطرف شود. در هرم نیاز، تامین و یا عدم تامین آن مطرح است در هرم رزق، بسط و یا ضیق آن مطرح است. از این رو در هرم نیازها، تامین یا عدم تامین نیاز مطرح است اما در هرم رزق بسط یا قبض رزق موضوعیت دارد.
هرم رزق در مقابل هرم نیازهای آبراهام مازلو در طرح‌ریزی استراتژیک یک جامعه یک شیوه‌ی نگاه متفاوت است. برای طرح‌ریزی یک جامعه از شیوه‌های مختلف می‌توان استفاده کرد که مسئله‌ی نیاز و هرم نیازها تنها یک شیوه است. محدود شدن و تمرکز صرف بر مفهوم نیاز در طرح‌ریزی استراتژیک، اشتباه و نگاه محدود و تک‌بعدی به انسان است. برای طرح‌ریزی استراتژیک یک جامعه، انواع هرم‌ها را می‌توان تعریف کرد که تنها یکی از آن‌ها هرم نیازهای آبراهام مازلو است. تعریف و تبیین هرم رزق در مقابل هرم نیازها، توجه به یک شیوه‌ی متفاوت در طرح‌ریزی مناسبات در جامعه است.
«هرم رزق»
نسبت بیع و رزق
در الگوی معیشتی بیع، برای ارتزاق چرخه‌ی رزق وجود دارد. در این چرخه از آن‌چه رزق هر فرد می‌گردد او می‌تواند با آن بیع صورت دهد و در اثر بیع است که هر فرد ارتزاق می‌کند. این چرخه به صورت طبیعی استمرار دارد. خدا به هر فرد مقداری روزی می‌دهد، سپس آن فرد از رزق خود استفاده می‌کند با آن به مبایعه، بیع و خرید و فروش دست می‌زند، سپس از طریق این بیع زمینه برای تامین رزق بعدی فراهم می‌شود.
«چرخه‌ی رزق و بیع»
نسبت بین بیع با رزق نسبت بسیار زیبا و متوازنی است که یکی از ارکان اصلی نظام معیشتیِ قرآنی محسوب می‌شود. اگر رزق از سوی خدا قبض شود، بیع نیز قبض می‌شود و اگر رزق از سوی خدا بسط شود، بیع نیز بسط می‌شود. یعنی هر قدر رزق بسط یابد حجم معاملات، مبادلات و مبایعات در الگوی معیشتی بیع نیز بسط و گسترش خواهد یافت و هر قدر رزق قبض شود این روند معکوس خواهد شد. حال در این بین شناخت عوامل متعدد مؤثر بر قبض و بسط رزق مادی و معنوی در شناخت الگوی معیشت قرآنی مهم است؛ عواملی مانند گناه، معصیت و ابتلا بر قبض و بسط رزق بسیار موثرند.
«قبض و بسط رزق»
ادامه دارد…*
پانوشت:
[۱] . أَوَلَمْ یَرَوْا أَنَّ اللَّهَ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشاءُ وَ یَقْدِر…؛ «آیا ندیدند که خداوند روزى را براى هر کس بخواهد گسترده یا تنگ مىسازد؟» (سوره‌ی روم، آیه‌ی ۳۷).
[۲] . أَوَلَمْ یَرَوْا أَنَّ اللَّهَ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشاءُ وَ یَقْدِر…؛ «آیا ندیدند که خداوند روزى را براى هر کس بخواهد گسترده یا تنگ مىسازد؟» (سوره‌ی روم، آیه‌ی ۳۷).
[۳] . وَلا تَحسَبَنَّ الَّذینَ قُتِلوا فی سَبیلِ اللَّهِ أَمواتًا بَل أَحیاءٌ عِندَرَبِّهِم یُرزَقونَ؛ (۱۶۹ آل عمران).
[۴]. Abraham Maslow
* این نوشتار برداشتی است از جلسه‌ی ۳۵۹ کرسی نظریه‌پردازی کلبه‌ی کرامت و هفدهمین شورش علیه طمع، با عنوان رزق و انفاق. برای مشاهده‌ی فیلم این جلسه به این لینک مراجعه کنید.
