پرسشی که در عنوان مطلب آمده را یکی از مخاطبان پایگاه کدآمایی ارسال کرده بود که به دلیل اهمیت موضوع؛ پاسخ به عنوان یک نوشتار برای خوانندگان منتشر می‌شود:
متن پرسش:
سلام؛
آیا خرید در برنامه‌ها یا بازی هایی که در قبال خرید هیچ چیز واقعی دریافت نمی‌شود مصداق رباست؟
مثلا خرید جم در Clash of Clans یا خرید سکه در بازی‌های ایرانی غلطنامه یا امکان بانک در بازی آنلاین ایرانی اسپیدآپ.
به علاوه که این امر اعتیادآور نیز هست و شبهه‌ی قمار هم دارد البته بعضی برنامه‌ها هم در قبال پول امکانات واقعی مثل اطلاعات مختلف یا پیامک ارائه می‌دهند.
پاسخ كدآمایی:
يك معامله، زماني از نظر اسلام ربوي نيست كه به زبان ساده آن‌چه كه بين طرفين معامله رد و بدل مي‌شود؛ از دو ويژگي برخوردار نباشد، ترازي و تراضي.
ترازي به معناي متوازن بودن آن‌چه كه مورد مبادله‌ي طرفين قرار مي‌گيرد است، يعني آن‌چه خريدار مي‌پردازد با آن‌چه كه فروشنده دريافت مي‌كند، متوازن باشد. براي توليد هر كالا يا ارايه‌ي هر خدمتي، مال و نفس به كار مي‌رود تا در نهايت آن كالا يا خدمت آماده شده و قابل عرضه گردد. حال اين كالا يا خدمت مي‌تواند با كالا يا خدمت ديگري مبادله شود، يا اين‌كه در ازاي آن پول دريافت شود. پس در واقع پولي هم كه در اختيار افراد قرار دارد، با هزينه‌ي مال و نفس به دست آمده است.
مثلا يك صندلي به عنوان يك كالاي واقعي، هم از چوب، ميخ و چسب تشكيل شده است كه در دسته‌بندي كلي همه‌ي آن‌ها مال محسوب مي‌شوند، و هم از كار و تلاشِ نجار كه با مهارت خود اين صندلي را توليد كرده است. اين كار و تلاش و مهارتي كه به خرج رفته است، ديگر سرمايه‌ي مال نيست، بلكه برآمده از سرمايه‌ي نفس نجار است. هر كالا و خدمتي به اين شكل قابل تجزيه به عوامل اول يعني مال و نفس است. حال اگر نجار اين صندلي را عرضه كند، در واقع مال و نفسي كه صرف آن شده را عرضه مي‌كند. در ازاي اين صندلي، نجار مي‌تواند يك كالا و يا يك خدمت دريافت كند، و يا پول آن را اخذ كند. اين پول هم در واقع ما به ازاي سرمايه‌هاي مال و نفسي است كه نجار براي توليد صندلي به كار برده بود.
نكته‌ي مهم اين است كه در ترازي بايد مال و نفس عرضه شده از سوي فروشنده با مال و نفس كه خريدار مي‌پردازد، متوازن باشند.
بر هم خوردن ترازي شرط لازم براي رخ‌داد ربا است، البته شرط كافي نيست. شرط دوم و لازم براي ربوي شدن معامله همان‌گونه كه گفته شد، تراضي است.
يعني اگر طرفين معامله، از عدم ترازي، رضايت نداشته باشند ربا رخ خواهد داد. مثلا اگر فردي پول خود را قرض دهد و از قرض‌گيرنده مبلغ بيش‌تري طلب كند، در نهايت نه تنها قرض‌گيرند مبلغ بيش‌تري مي‌پردازد بلكه چون شرط گذاشته شده و او به اين‌كار مجبور شده و با اكراه و عدم رضايت، مبلغ بيش‌تري را باز‌مي‌گرداند رخ‌داد ربا قطعي است. اگر شرط تراضي نقض نشود، يعني فرد قرض‌گيرنده بدون اين‌كه قرض‌دهنده براي او شرط كرده باشد، مبلغي را اضافه‌تر بازگرداند، نه تنها ربا نيست، بلكه از نظر اسلام كاملا مستحب است و به آن توصيه شده است.
پس شرط عدم تراضي هم يك شرط لازم است و اگر در كنار شرط لازم اول يعني عدم ترازي، قرار گيرد، ربا رخ مي‌دهد.
حال با اين مقدمه مي‌توان پاسخ سوال را دقيق‌تر ارايه داد.
آيا خريد چيزهاي غير واقعي در بازي رباست؟
ابتدا بايد شرط اول بررسي شود، يعني عدم ترازي.
در يك كفه ترازو، پول قرار دارد، كه مال و نفسي براي كسب آن صرف شده است. در يك سوي ديگر جواهر Gem يا در برخي ديگر از بازي‌ها پول رايج بازي مطرح است. يعني پول رايج در دنياي واقعي، به پول رايج در دنياي مجازي بازي تبديل مي‌شود!
شايد شبيه‌ترين كار به اين اتفاق، در دنياي واقعي اين است كه فردي وارد يك شهربازي شود و پول خود را به پول معتبر در آن شهربازي تبديل كند، يعني بليط بخرد و از انواع بازي‌هاي موجود در شهربازي استفاده كند. تفاوت در اين‌جا در واقعي و مجازي بودن است. براي دست‌يابي به امكانات بيش‌تر در شهربازي دنياي واقعي بايد پول بيش‌تر خرج شود، براي دست‌يابي به امكانات بيش‌تر در بازيِ دنياي مجازي نيز بايد پول بيش‌تر خرج شود. شهربازي يك بار طراحي شده است و افراد زيادي از آن استفاده مي‌كنند و با هر بار استفاده، پول نصيب شهربازي مي‌شود، بازي هم يك‌بار طراحي شده است و افراد زيادي با دريافت عمدتا مجاني آن، براي اين‌كه بتوانند در بازي پيش‌رفت كنند و از امكانات بيش‌تري در آن بهره ببرند، پول خرج مي‌كنند و براي شركت سازنده ايجاد درآمد مي‌كنند.
پس در اين‌جا شرط اول يعني ترازي، به نوعي مي‌تواند تامين شود، در يك كفه‌ي ترازو، پول رايج در دنياي واقعي است كه مال و نفس صرف آن شده، در كفه‌ي ديگر، پول مجازي دنياي بازي است كه مي‌تواند امكانات بازي را قابل استفاده كند. امكاناتي كه براي ايجاد و طراحي آن‌ها در بازي مال و نفس صرف شده است.
البته در اين‌جا نكته‌اي كه مطرح است اين است كه بازي يك دنياي مجازي است، تلاش و تكاپو در آن به نوعي لهو و بي‌ثمر است. فرد هر كدام از اين بازي‌ها را به انتها برساند، در نهايت جز گذران زمان و سرگرمي چه چيزي عايدش شده است؟ چندي پيش در فضاي سايبر با يك جوان 27 ساله مصاحبه شده بود كه براي بازي Clash of Clans چيزي حدود 70 ميليون تومان هزينه كرده بود، جواني كه با اين حجم از هزينه تلاش دارد بعد از اين‌كه به نفر اول اين بازي در ايران بدل شده است، نفر اول اين بازي در جهان شود. اين فرد نه تنها حجم زيادي از زمان خود را صرف اين بازي كرده است، بلكه اين حجم از پول را هم به پول مجازي تبديل كرده تا بتواند با امكاناتي كه مي‌خرد در بازي پيش‌رفت كند.
با اين همه مي‌توان بازي را يك كار لغو دانست اما اين‌كه هزينه كردن براي يك كار لغو لزوما ربا باشد را نمي‌توان نتيجه گرفت.
البته از حيث شرط دوم، يعني تراضي، در اين معامله نمي‌توان خدشه وارد كرد، چرا كه طرفين در آن كاملا رضايت‌مندانه معامله مي‌كنند. هر چند وجود رضايت ممكن است يك معامله را ربوي نكند، اما مي‌تواند آن‌را شبيه قمار كند. چون در قمار رضايت هست اما بيع و معامله‌اي صورت نمي‌گيرد. اما در اين‌جا هم نمي‌توان گفت كه با پرداخت پول واقعي از يك سو و دريافت پول مجازي در بازي براي دست‌رسي به امكانات بيش‌تر، معامله‌اي انجام نشده است.
پس در نهايت مي‌توان به اين جمع‌بندي رسيد كه اگر اين كار، يعني تبديل پول واقعي به پول مجازي در بازي‌هاي مختلف، ربا و قمار نباشد، مي‌تواند يك كار لغو و بيهوده باشد، خصوصا اگر به صورت اعتيادآور و بي‌رويه انجام شود.
