پرسشی که در عنوان مطلب آمده را یکی از مخاطبان پایگاه کدآمایی ارسال کرده بود که به دلیل اهمیت موضوع؛ پاسخ به عنوان یک نوشتار برای خوانندگان منتشر می‌شود:

متن پرسش:

سلام؛
آیا خرید در برنامه‌ها یا بازی هایی که در قبال خرید هیچ چیز واقعی دریافت نمی‌شود مصداق رباست؟

مثلا خرید جم در Clash of Clans یا خرید سکه در بازی‌های ایرانی غلطنامه یا امکان بانک در بازی آنلاین ایرانی اسپیدآپ.

به علاوه که این امر اعتیادآور نیز هست و شبهه‌ی قمار هم دارد البته بعضی برنامه‌ها هم در قبال پول امکانات واقعی مثل اطلاعات مختلف یا پیامک ارائه می‌دهند.

پاسخ کدآمایی:

یک معامله، زمانی از نظر اسلام ربوی نیست که به زبان ساده آن‌چه که بین طرفین معامله رد و بدل می‌شود؛ از دو ویژگی برخوردار نباشد، ترازی و تراضی.

ترازی به معنای متوازن بودن آن‌چه که مورد مبادله‌ی طرفین قرار می‌گیرد است، یعنی آن‌چه خریدار می‌پردازد با آن‌چه که فروشنده دریافت می‌کند، متوازن باشد. برای تولید هر کالا یا ارایه‌ی هر خدمتی، مال و نفس به کار می‌رود تا در نهایت آن‌ کالا یا خدمت آماده شده و قابل عرضه گردد. حال این کالا یا خدمت می‌تواند با کالا یا خدمت دیگری مبادله شود، یا این‌که در ازای آن پول دریافت شود. پس در واقع پولی هم که در اختیار افراد قرار دارد، با هزینه‌ی مال و نفس به دست آمده است.

 

مثلا یک صندلی به عنوان یک کالای واقعی، هم از چوب، میخ و چسب تشکیل شده است که در دسته‌بندی کلی همه‌ی آن‌ها مال محسوب می‌شوند، و هم از کار و تلاشِ نجار که با مهارت خود این صندلی را تولید کرده است. این کار و تلاش و مهارتی که به خرج رفته است، دیگر سرمایه‌ی مال نیست، بلکه برآمده از سرمایه‌ی نفس نجار است. هر کالا و خدمتی به این شکل قابل تجزیه به عوامل اول یعنی مال و نفس است. حال اگر نجار این صندلی را عرضه کند، در واقع مال و نفسی که صرف آن‌ شده را عرضه می‌کند. در ازای این صندلی، نجار می‌تواند یک کالا و یا یک خدمت دریافت کند، و یا پول آن را اخذ کند. این پول هم در واقع ما به ازای سرمایه‌های مال و نفسی است که نجار برای تولید صندلی به کار برده بود.

نکته‌ی مهم این است که در ترازی باید مال و نفس عرضه شده از سوی فروشنده با مال و نفس که خریدار می‌پردازد، متوازن باشند.

بر هم خوردن ترازی شرط لازم برای رخ‌داد ربا است، البته شرط کافی نیست. شرط دوم و لازم برای ربوی شدن معامله همان‌گونه که گفته شد، تراضی است.

یعنی اگر طرفین معامله، از عدم ترازی، رضایت نداشته باشند ربا رخ خواهد داد. مثلا اگر فردی پول خود را قرض دهد و از قرض‌گیرنده مبلغ بیش‌تری طلب کند، در نهایت نه تنها قرض‌گیرند مبلغ بیش‌تری می‌پردازد بلکه چون شرط گذاشته شده و او به این‌کار مجبور شده و با اکراه و عدم رضایت، مبلغ بیش‌تری را باز‌می‌گرداند رخ‌داد‌ ربا قطعی است. اگر شرط تراضی نقض نشود، یعنی فرد قرض‌گیرنده بدون این‌که قرض‌دهنده برای او شرط کرده باشد، مبلغی را اضافه‌تر بازگرداند، نه تنها ربا نیست، بلکه از نظر اسلام کاملا مستحب است و به آن توصیه شده است.

پس شرط عدم تراضی هم یک شرط لازم است و اگر در کنار شرط لازم اول یعنی عدم ترازی، قرار گیرد، ربا رخ می‌دهد.

حال با این مقدمه می‌توان پاسخ سوال را دقیق‌تر ارایه داد.

آیا خرید چیزهای غیر واقعی در بازی رباست؟

ابتدا باید شرط اول بررسی شود، یعنی عدم ترازی.

در یک کفه ترازو، پول قرار دارد، که مال و نفسی برای کسب آن صرف شده است. در یک سوی دیگر جواهر Gem یا در برخی دیگر از بازی‌ها پول رایج بازی مطرح است. یعنی پول رایج در دنیای واقعی، به پول رایج در دنیای مجازی بازی تبدیل می‌شود!

شاید شبیه‌ترین کار به این اتفاق، در دنیای واقعی این است که فردی وارد یک شهربازی شود و پول خود را به پول معتبر در آن شهربازی تبدیل کند، یعنی بلیط بخرد و از انواع بازی‌های موجود در شهربازی استفاده کند. تفاوت در این‌جا در واقعی و مجازی بودن است. برای دست‌یابی به امکانات بیش‌تر در شهربازی دنیای واقعی باید پول بیش‌تر خرج شود، برای دست‌یابی به امکانات بیش‌تر در بازیِ دنیای مجازی نیز باید پول بیش‌تر خرج شود. شهربازی یک بار طراحی شده است و افراد زیادی از آن استفاده می‌کنند و با هر بار استفاده، پول نصیب شهربازی می‌شود، بازی هم یک‌بار طراحی شده است و افراد زیادی با دریافت عمدتا مجانی آن، برای این‌که بتوانند در بازی پیش‌رفت کنند و از امکانات بیش‌تری در آن بهره‌ ببرند، پول خرج می‌کنند و برای شرکت سازنده ایجاد درآمد می‌کنند.

پس در این‌جا شرط اول یعنی ترازی، به نوعی می‌تواند تامین شود، در یک کفه‌ی ترازو، پول رایج در دنیای واقعی است که مال و نفس صرف آن شده، در کفه‌ی دیگر، پول مجازی دنیای بازی است که می‌تواند امکانات بازی را قابل استفاده کند. امکاناتی که برای ایجاد و طراحی آن‌ها در بازی مال و نفس صرف شده است.

البته در این‌جا نکته‌ای که مطرح است این است که بازی یک دنیای مجازی است، تلاش و تکاپو در آن به نوعی لهو و بی‌ثمر است. فرد هر کدام از این بازی‌ها را به انتها برساند، در نهایت جز گذران زمان و سرگرمی چه چیزی عایدش شده است؟ چندی پیش در فضای سایبر با یک جوان ۲۷ ساله مصاحبه شده بود که برای بازی Clash of Clans چیزی حدود ۷۰ میلیون تومان هزینه‌ کرده بود، جوانی که با این حجم از هزینه تلاش دارد بعد از این‌که به نفر اول این بازی در ایران بدل شده است، نفر اول این بازی در جهان شود. این فرد نه تنها حجم زیادی از زمان خود را صرف این بازی کرده است، بلکه این حجم از پول را هم به پول مجازی تبدیل کرده تا بتواند با امکاناتی که می‌خرد در بازی پیش‌رفت کند.

با این همه می‌توان بازی را یک کار لغو دانست اما این‌که هزینه کردن برای یک کار لغو لزوما ربا باشد را نمی‌توان نتیجه گرفت.

البته از حیث شرط دوم، یعنی تراضی، در این معامله نمی‌توان خدشه وارد کرد، چرا که طرفین در آن کاملا رضایت‌مندانه معامله می‌کنند. هر چند وجود رضایت ممکن است یک معامله را ربوی نکند، اما می‌تواند آن‌را شبیه قمار کند. چون در قمار رضایت هست اما بیع و معامله‌ای صورت نمی‌گیرد. اما در این‌جا هم نمی‌توان گفت که با پرداخت پول واقعی از یک سو و دریافت پول مجازی در بازی برای دست‌رسی به امکانات بیش‌تر، معامله‌ای انجام نشده است.

پس در نهایت می‌توان به این جمع‌بندی رسید که اگر این کار، یعنی تبدیل پول واقعی به پول مجازی در بازی‌های مختلف، ربا و قمار نباشد، می‌تواند یک کار لغو و بیهوده باشد، خصوصا اگر به صورت اعتیادآور و بی‌رویه انجام شود.